De oorlogsschade van het klooster
Het klooster werd tijdens het begin van de Eerste Wereldoorlog volledig verwoest door de genietroepen van het Belgische leger. Het klooster bevond zich namelijk in het schootsveld van de fortengordel rond Antwerpen.
De bouwaanvragen van de jaren 1919 – 1920 wijzen erop, dat de eerste Bethanie bewoners van voor de oorlog hun oude stek opzoeken en dat die verlaten vlakte, met de ruïnes van het klooster, op korte tijd zal veranderen in één grote bouwwerf.
Ingevolge de wet op het verkrijgen van oorlogsschade, heeft het klooster van Brasschaat een vraag tot herstelbetaling ingediend bij de Belgische regering. De kloosterorde zou voor een bedrag van één miljoen èn het terrein èn het recht op oorlogsschade afstaan aan een erkende vereniging. Deze vereniging wil een nieuw dorp, (un nouveau village) met kerk en school bouwen op het vernielde terrein. Maar het antwoord moet wel onmiddellijk gegeven worden. Zowel het bisdom Mechelen als Rome gaven de nodige toelating. Advocaat Ryckmans was aangesteld om de oorlogsschade te bezorgen aan iemand die de opbouw van de nieuwe wijk zou realiseren.
Op 7 januari 1922 schreef hij dat hij de juiste persoon gevonden had. En deze persoon zal op alle volgende akten en documenten zijn handtekening zetten: Theophile Beullekens, bankier, en een van de directeurs van de Generale Bank van Antwerpen.
Voor Theophile Beullekens was deze aankoop slechts de eerste, zij het ook de belangrijkste stap, naar de realisatie van een zeer ambitieus plan. Hij Zag de zaken zeer groot. Het aangekochte terrein was zelfs te klein om zijn project uit te voeren. Hij wilde in één bouwaanvraag liefst 100 woningen oprichten. En daarvoor had hij nog meer grond nodig, grond die hij ook vrij snel zou verwerven. Maar tevens rijpte in zijn brein reeds een ander, een tweede project. Nogmaals honderd woningen in het gebied tussen Bredabaan en Ploegsebaan. Op 23 maart 1922, voor notaris De Bruyn in Stabroek, kocht hij van Louise Fruytier, weduwe Edmond Pauwels, en van diens overige erfgenamen het hele gebied tussen de gronden Schijnen, het terrein van
het klooster, de Bredabaan en de Ploegsebaan. De totale oppervlakte van het beschikbare terrein voor de bouw van de eerste honderd woningen bedroeg nu 13 ha 55 a, vanaf de Bredabaan tot aan de Lage Kaart.
De bouwwerken konden beginnen. Er was echter nog één voorwaarde die moest vervuld worden: de aanleg van een nieuwe straat. Die straat was door de architect gepland, vanaf de Bredabaan, dwars over de puinen van het klooster, een kruising met de Ploegsebaan tot aan de Lage Kaart. En met de aanleg daarvan komen wij bij het gemeentebestuur van Brasschaat.
Medewerking van het gemeentebestuur
Onze vroede vaderen, met burgemeester baron Ferdinand du Bois de Nevele aan het hoofd, en met de jonge maar uiterst bekwame secretaris-landmeter Louis De Winter, zagen de zaken zeker zo groot als Beullekens. Het was ook de eerste keer, dat in een landelijke gemeente honderd woningen tegelijk zouden gebouwd worden. Brasschaat was toen al in menig opzicht vooruitstrevend en toonaangevend!
Architect Evrard maakt de eerste schetsen voor Theophile Beullekens en een ontwerp wordt ingediend ter goedkeuring.
“De gemeente Brasschaet verbindt zich de kosten te dragen van eenen nieuwen steenweg, tusschen Bredabaan en Ploegschebaan, begroot op fr. 100.000 ongeveer.”
Begin maart 1922 wordt dan een definitieve overeenkomst gesloten tussen het gemeentebestuur van Brasschaat, bankbeheerder Theophile Beullekens te Antwerpen en de Generale Bank van Antwerpen, tot het bouwen van de “Tuinwijk Bethania”.
“De gemeente verplicht zich ertoe, met het doel de woningnood te bestrijden, op haar kosten een straat te openen tussen Bredabaan, Ploegsebaan en Lage Kaart, 16 m breed, met een kasseienweg van 3 m en met afwatering, duikers en beplanting. Th. Beullekens van zijn kant, staat de nodige grond af aan de gemeente om die straat aan te leggen. Hij verbindt zich tevens om, binnen de twee jaar en na aanleg van de straat, minimum honderd woningen te bouwen. De Generale Bank tenslotte, zal aan de gemeente Brasschaat 100.000 fr. schadeloosstelling betalen, ingeval Beullekens zijn verplichting niet nakomt. Misschien ook hier even wijzen op de rol van de militaire overheid in het hele project.
Na WO II kwamen in het kamp van Brasschaat naast de bestaande artillerie-eenheden eveneens de artillerieschool, de infanterie, de genie, het Dépot de Rémonte de l'Armée, kortweg D.R.A., dat voor de aankoop en het onderhoud van de ruim 2 000 paarden moest zorgen. Later kwamen nog de lansiers of de ruiterij, met het geweer op de rug en een lans met wimpel in de hand, het lichte vliegwezen en het Centrum voor Technische Studies van de Artillerie.
Naast tienduizend dienstplichtigen waren er meer dan duizend beroepsmilitairen in het Kamp werkzaam waren die het liefst een woning zochten in de nabijheid van het Kamp, meestal tevergeefs, omdat er geen woningen beschikbaar waren en er ook niet stonden. Het Kamp van Brasschaat zette zich dan ook 200% achter het bouwplan van de nieuwe wijk, op de eerste plaats toch bedoeld voor de arbeidende bevolking, dus eveneens voor de beroepsmilitairen.
Op 6 mei 1922 had architect Jos Evrard de bouwaanvraag voor een groep arbeiderswoningen, de “Tuinwijk Bethania” ingediend bij het gemeentebestuur. Het ging om 47 dubbelen- en twee enkelwoningen, in totaal dus 96 woongelegenheden. Op 30 maart 1923 zal nog een bouwaanvraag voor 50 dubbelstallen achter de woningen ingediend worden. Het kwam er nu op aan de bouw van de nieuwe wijk bekend te maken en potentiële kopers aan te trekken.
Aan de pers werd volgende tekst ter beschikking gesteld met daarin alle informatie. Voor de gegadigden van toen:
Tuinwijk van Bethania
De aanbesteding van een honderdtal huizen heeft plaats gehad en men gaat aanvang maken met de uitvoering. om te eindigen op 15 Oktober dezes jaars. De uitvoering werd toevertrouwd aan de Samenwerkende Maatschappij «Structura» van Antwerpen, voorzitter M. Osterrieth. De firmas van Brasschaet hadden zich bij de aanbesteding onthouden ofwel te hooge eischen gesteld. Spijtig. :
De bedienden en werklieden, die verlangen zich te Bethania eene goede, sterke en vooral «gezonde» woning aan te schaffen, zullen wel doen van nu af hunne schikkingen te nemen.
Er zullen vier verschillige typen van woningen worden ingericht, allen gebouwd in «beste nieuwe» materialen ; het lastboek den aannemers opgelegd is zeer streng.
De gebouwen zijn allen voorzien van een grooten hofgrond, van gas- en electriciteitsleiding. De prijs is fr. 13.000 voor model A en fr. 14.500 voor model B. De koopers die bewijzen van goede zedelijkheid te zijn, genieten allergrootste gemak van betaling : het zal denkelijk volstaan de beschrijvingskosten, ongeveer 6%, te kunnen voldoen.
De koopers kunnen betalen door middel van maandelijksche stortingen, die de gewone huishuur weinig overtreffen, met nog dit groot voordeel, dat, bij overlijden van het hoofd des gezins, de familie met «één» eigenares wordt, zonder verdere betaling.
Afkortingen geschieden naar believe der koopers en met onmiddellijke vermindering der rent.
Kortelings volgt de aanbesteding van 40 villas,
In het algemeen vormen de tuinwijken te dicht bijeen gebouwde massa. woningen, waaraan allerhande bezwaren zijn verbonden. Bethania vat de zaak beter op en zoals men op de plakkaat kan zien, bouwt enkel «tweewoonsten» met groote tusschenruimten : men beschikt over 35 hectaren oppervlakte.
De Maatschappij «Structura» is gevestigd te Antwerpen, Capucinessenstraat, 5 ; de Bouwmeester, M. Evrard prijs van Rome, woont Belgiëlei, 180
Voor alle inlichtingen en verkoopvoorwaarden zich te wenden Ploegschebaan, 57, en Bredabaan, 140.
Half mei 1923, dus onmiddellijk na de goedkeuring van de bouwaanvraag, werd gestart met de werkzaamheden. Om te verhinderen dat de wagens zouden vastrijden in aarde en slijk, werd met de uitgegraven steenafval van het klooster een verharde bedding aangelegd. Een kleine honderd arbeiders werkten in een zeer efficiënt ploegensysteem. De grondwerkers, de metselaars, de schrijnwerkers, de plafonneerders, de elektriciens en de loodgieters, glazenmakers en schilders, zij schoven na elkaar van de ene woning naar de andere, op twee of drie bouwplaatsen tegelijk. Er werd goed materiaal gebruikt, eerste keuze bakstenen en cementmortel met asse in verwerkt, een goedje dat zo hard werd als beton. De mortel werd op enkele plaatsen afgemaakt en met halfronde kipbakken naar de huizen gevoerd. Het was een imponerend gezicht, de massa werkende mensen, die karren, kruiwagens, stellingen, ladders, dragers, alles met de hand! Er werd gewerkt in een strak gehouden ritme, tot tien en elf uur per dag in de zomer, zes dagen lang, week na week, want vakantie bestond toen niet. 's Zondags kwamen er vele bezoekers; kandidaat kopers vanzelfsprekend, maar ook veel nieuwsgierige kijkers die heel de bouwwerf als een soort attractie zagen. Het werk schoot goed op en de huizenrijen werden groter. Anderhalf jaar na begin stonden ze er alle honderd!
Misschien nog een anekdote bij al die werkzaamheden, zowel het bouwen van de huizen als het aanleggen van de straat. In de beide lastenboeken stonden enkele alinea's met betrekking tot de nog aanwezige steenresten van het klooster... Alle metselwerk van fundamenten, kelderingen, enz. op het perceel H189k moet door de aannemer, in zover dat geraadzaam wordt bevonden, uitgebroken worden. De uitkomende “brikken” zijn van mortel te ontdoen, te vervoeren en op te slaan in een regelmatige hoop. Alleszins zullen alleen delen van opstaande muren of ondervloeren in de grond kunnen gelaten worden. De bestaande kelderholten en de ruimten welke door het wegnemen van metselwerk zullen geschapen worden, zijn degelijk met aarde toe te vullen.
Nabeschouwingen
Honderd nieuwe woningen en twee nieuwe steenwegen… En misschien kan er anno 1999 nog getwist worden over de juiste schrijfwijze en uitspraak: Bethanie met klemtoon op de ie, of Bethanië met een trema en de klemtoon op de a. De oorspronkelijke naam van het klooster was alleszins Béthanie, naar het Frans, met de klemtoon op de ie en met accent aigu. De zusters dominicanessen die zich in 1932 in Lint vestigden, hielden het daarentegen bij Bethanië, met het trema en met de klemtoon op de a. Ook diegenen die vertrekken van het historisch gegeven uit 1923 “Tuinwijk Bethania”, zullen zich waarschijnlijk bij de zusters van Lint aansluiten. En de mensen ter plaatse om wie het toch allemaal te doen is, wat zeggen die? Heel eenvoudig, daar klonk het vroeger, en daar klinkt het nog steeds: Wij wonen op den Bethanie!
Het hele project heeft ook vele, vele mensen gelukkig, tevreden en wellicht ook rijker gemaakt. De zusters dominicanessen konden de Heer loven, prijzen en danken voor het goede financieel verloop na zoveel tegenslag en beproeving. Het gemeentebestuur kreeg er in één klap vierhonderd inwoners bij, de grondprijzen stegen en er konden meer belastingen op inkomen en eigendom geïnd worden. De militaire overheid verkreeg voor haar beroepsmilitairen meer en dichtbijgelegen huisvesting. De nieuwe bewoners waren opgetogen een lapje-grond-met-huisje in de gezonde Brasschaatse dennenlucht te bezitten. De Generale Bank en mijnheer Beullekens waren er financieel beter van geworden, en bovendien lagen er nog vele tientallen hectaren eveneens te wachten op bebouwing. En wie kon het secretaris-landmeter Louis De Winter kwalijk nemen, dat er zoveel percelen en twee straten moesten opgemeten worden en dat hij bovendien nog direct betrokken werd bij de verkoop van elk huisje? Zelfs politiek had het project Bethanie zijn gevolgen. Frans Schijnen, geboren en getogen in de Ploeg, werd door de nieuwe bewoners als iemand van hen beschouwd, ook al woonde hij juist naast de latere wijkgrens. En die Frans Schijnen behaalde bij de gemeenteraadsverkiezingen in oktober 1926 zoveel stemmen dat hij het tot schepen bracht. Tot zover het ene en ware verhaal van de grote bouwwerken in 1922 en 1923. Zò is Bethanie ontstaan; op de puinen van het klooster...
